Senter for Marxistiske og Matematiske Studium, Enschede (SMMSE)

På venstresida finst det ei rekkje misoppfatningar rundt datateknologi. I ein serie framover vil eg freiste ta dei for meg. Det er ikkje meint som noko angrep på fri/open programvare eller tilliggjande herlegdomar. Eg er motstandar korkje av Linux eller Wikipedia. Men eg er motstandar av desse analysane som tek heilt av, til dømes at fri/open programvare er ein form for kommunisme og at fildeling kjem til å bryte ned kapitalismen. Dette er ei freistnad på å bringe litt edruskap og realisme inn i analysen av datateknologi.

Det eg kjem til å skrive om er ting eg har meint ein stund, og ofte har tenkt at eg skal skrive ned. Det som fekk meg til å byrje var artikkelen "Fremtiden er fantastisk" av Wilhelm Joys Andersen og Ida Sofie Søland Jackson *. Det er ein god og leseverdig artikkel som på ein god måte fortel om fri/open programvare, fildeling og anna, og som oppsummerar mange av syna eg er usamd i.

Her kjem del I, resten kjem seinare.

Del I: Fri/open programvare er ein forretningsmodell (rekk opp handa alle som har endra eit dataprogram)

Fri programvare er eit omgrep som omfattar ganske mykje forskjellig. For å gjere ting litt greiare vil eg skilje mellom fri programvare og open programvare. (Det finst eit stort omgrepsapparat for å skilje mellom ulike nyansar, til dømes tyder "freeware" og "free software" ikkje det same. Dette er noko eg aldri har brydd meg serleg om å setje meg inn i; hovudskilje går mellom "fri" og "open". Men for dei som tykkjer dette er viktig nyttar eg omgrepet "fri programvare" meir i tydinga "freeware" enn "free software" og det påståtte skiljet mellom "free software" og "open source software" gjev eg blanke i.) Fri programvare er dataprogram som på ein eller anna måte og av ein eller anna grunn er fritt tilgjengeleg, altså dataprogram du på lovleg vis kan få tak i utan å betale for det. Dette er i kontrast til dataprogram du må betale for. Open programvare er dataprogram der koden til programmet er fritt tilgjengeleg. Sjølvsagt er all open programvare også fri programvare, men det motsette er ikkje tilfelle.

Fri programvare

Det finst masse programvare som er fri utan at koden er tilgjengeleg for alle og einkvar. Eit kanskje kuriøst døme er "Home of the Underdogs" *, ei internettside der ein kan laste ned mengder av gamle dataspel. Desse dataspela er frie av di dei som eig retten til dei ikkje bryr seg om å selje dei lenger. Meir interessant er det at fri programvare ofte inngår i ein forretningsmodell der inntektene kjem frå andre (og kanskje meir indirekte) kjelder. Eg skal freiste gje nokre døme.

1. Microsoft, har sal av programvarelisensar som forretningsmodell. Likevel gjev dei ut nokre program fritt, til dømes Microsoft Media Player og Messenger, som du òg kan få til Mac. Grunnen til dette er truleg merkjevarebygging og kapring av kundar frå andre tilbydarar av fri programvare.

2. Eit fritt tilgjengeleg program mange av oss nyttar dagleg er Adobe Reader, PDF-lesaren til Adobe. Adobe Reader er fritt for å fremje PDF, som er Abobe sitt format. Ved at PDF er vorte ein de facto standard for distribusjon og lagring av dokument kan Adobe selje andre dataprogram knytt til PDF, til dømes Adobe Distiller som konverterar andre filformat til PDF. Det at PDF er eit ope format og at det finst andre program som gjer det same endrar ikkje saka. Adobe Reader fungerar som reklame for Adobe Distiller og Adobe sit i alle høve nærmast formatet og vil difor ha eit fortrinn over konkurantane.

3. Frå Apple kan du få fritt få musikkspeleprogrammet iTunes til både Mac og Windows, truleg for å fremje filformatet AAC, musikksal gjennom iTunes Store og Apple sin eigen lommemusikkspelar iPod.

4. Google (som dessutan eig Blogger og YouTube) har ein del tenester fritt tilgjengeleg, til dømes internettsøk og e-posttenesta Gmail, men òg nokre program ein kan laste ned, til dømes ein verktymeny for nettlesarar for internettsøking og eit program for søking på di eiga datamaskin. Kva tener Google pengar på når alt dei tilbyr til brukarane sine er fritt tilgjengeleg? I hovudsak to ting. Dei tener pengar på retta reklame. Når du nyttar tenester frå Google betalar du ikkje med pengar, men du betalar med informasjon om deg sjølv, til dømes kva for ord du søkjer på og kva du skriv i e-posten din. Denne informasjonen nyttar Google til å gje deg reklame for ting dei trur du er interessert i. Til dømes kan du leggje merke til dei sponsa lekkjene når du søkjar med Google; det er reklame nokon har betalt for at skal vere der. Den andre tingen dei tener pengar på er lisensar på søkjeprogrammet sitt. På start.no * til dømes vil du sjå at søkjefunksjonen er "Levert av Google". Firma kan nytte Google til søk på eigne internettsider, men det må dei betale for. Den fritt tilgjengelege søkjesida som alle kjenner til fungerar som reklame for dei som treng ein søkjefunksjon på eiga internettside. I tillegg vil alle søka som vert gjort på den fritt tilgjengelege søkjesida hjelpe Google å lage betre søkjeteknologi.

5. Det har vorte hevda at ein hovudgrunn til at det norske programmeringsspråket Simula aldri fekk noko stort gjennombrot var at kompilatoren kosta alt for mykje. Nesten ingen universitet kunne ta seg råd til det, difor vart det nesten ingen stadar nytta i undervisninga av kommande programvareutviklarar, osb. Dette var ein feil Sun Microsystems ikkje gjorde. Då dei lanserte programmeringsspråket Java in 1996 vart alt du trengte for lage og kjøre javaprogram på Windows, Mac og Solaris fritt tilgjengeleg. Det at Java i dag er eit av dei mest brukte og underviste programmeringsspråka er sjølvsagt god reklame for Sun. I tillegg lisensierte dei ut (dvs. selde) kjeldekoden til Java til ei rekkje andre programvareprodusentar. * Sun har no opna kjeldekoden til Java, noko vi skal sjå på lengre nede.

Som vi kan sjå er det fullt mogleg å gje ut programvare fritt og likevel tene pengar. Eller med andre ord, fri programvare kan fint gå inn i ein forretningsmodell.

Dugnad

Ting vert meir interessant når vi går over til open programvare, altså dataprogram der koden er fritt tilgjengeleg for den som vil. Ein skal ikkje underslå at ein del av dette er laga av folk med idealistiske motiv og stor dugnadsånd, og som usjølvisk ønskjer å dele arbeidet sitt med andre. Dette er eg umåteleg glad for. Eg tør ikkje tenkje på korleis kvardagen min hadde sett ut utan cygwin, emacs, LaTex, dvips og GSView, kanskje dei viktigaste programma på datamaskina mi.

Vi må anerkjenne at det blant folk finst ei enorm dugnadsånd, samarbeidsvilje, skaparkraft, og glede over å dele med andre. Vidare at nokon gonger er resultatet av dette like bra som kommersielle produkt. Om det er noko som gjev meg tru på menneskeheita, så er det dette. Dugnad er ikkje noko nytt, nytt i denne samanhengen er at dei som tek del i dugnaden ikkje fysisk og geografisk er på same stad, at dei er organisert i lause organisasjonar, at det er mange som jobbar saman, og at det er mange som nyt godt av arbeidet dei gjer, ofte veldig mange fleir enn dei som tek del i dugnaden.

Kanskje kan ein seie at dugnad er ein kommunistisk arbeidsform; alle bidreg med det dei kan for at alle skal kunne nyte godt av det. Kanskje er det nett dette dugnadsarbeidet – som visar at folk er villige til å gjere ting for fellesskapet, skape samfunn, og lage ting som funkar utan økonomisk vinning som motivasjon – som gjer at vi kan tru på at kommunisme er mogleg. Dette utfordrar kanskje kapitalismen og liberalismen ideologisk, men det utfordrar ikkje kapitalismen som økonomisk system. Dugnadsarbeid og andre typar arbeid som ikkje er ein del av den kapitalistiske produksjonen har funnest parallelt og i sameksistens med kapitalistisk produksjon heile vegen. Det området av Oslo eg bur vart i stor grad bygd ut på dugnad på 1950-talet. Til dømes la dei vass- og kloakkleidningar på dugnad. I stor grad var det nok kommunistar som organiserte dette, og det gjorde at arbeidsfolk fekk stader å bu. Det var bra arbeid i kommunistisk sinnelag, men at arbeidarane fekk betre butilhøve truga ikkje den kapitalistisk produksjonen. Eit anna døme på arbeid som var og (delvis) er utanfor den kapitalistiske produksjonen er omsorgsarbeid, som har vore organisert i heimane til folk og av staten. At det frivillige omsorgsarbeidet skal ha truga kapitalismen bryt med alt vi har av analyse av det kapitalistiske samfunnet.

Så dugnad, òg i form av open programvare, finst og er bra. Det er det ikkje noko tvil om. At det har truga kapitalismen på nokon annan måte enn ideologisk meiner eg òg det er lite tvil om.

Ein kan alltids seie at dei formane for utanom-kapitalistisk arbeid/produksjon som finst stoggar kapitalismens utbreiing til nye område og difor stoggar kapitalen sin evige og naudsynte ekspansjon og vekst. Kampen for å halde helsevesenet i Noreg offentleg er til dømes ein freistnad på å stogge kapitalismen utbreiing til eit nytt område, sjølv om eg trur det er ein kamp vi delvis kjem til å tape. Heller enn å seie at utbreiinga av kapitalismen vert stogga trur eg vi må innsjå at kapitalen har ei utruleg god evne til å ekspandere. Husværet mitt i dugnadsforstaden vart kjøpt på den opne marknaden.

Open programvare

Om vi går frå dugnad generelt og ser på utviklinga innan open programvare ser vi at open programvare, som fri programvare, no har vorte ein forretningsmodell.

I gode gamle dagar vart dataprogram laga av einskildpersonar. (Dette er sjølvsagt berre delvis sant, men sant nok til at argumentet mitt held.) Dokumentklargjeringsprogrammet LaTex om har stor utbreiing sjølv om det byrjar verte gamaldags vart laga av Donald Knuth (Tex og METAFONT), Leslie Lamport (LaTex-makroane) og Oren Patashnik (BibTex). Andre har sjølvsagt bidregi med å finne feil, tilpassa programmet til nye operativsystem, laga tilleggspakkar, vedlikeheldt koden osb., men det endrar ikkje det at storleiken på programmet ikkje er større enn at det har vore handterbart for tre personar. Viktige nyvinningar som operativ systemet UNIX, programmeringsspråket C og kommunikasjonsprotokollen TCP/IP vart utvikla av relativt små forskingsgrupper.

Sidan då har utviklinga maskinvare og utbreiing av datateknologi mogleggjort og satt krav til ein enorm utvikling innan programvare. Datasystema vi har vorte vane med i dag har ein storleik og kompleksitet som er vanvittig mykje enn det dei hadde for berre ein par tiår sidan. Å lage eit fullverdig operativsystem etter standarden i dag krev tusenvis av årsverk og dei største dataspela samanliknast no med Hollywood-produksjonar. Sjølvsagt går det framleis an å lage små nyttige programsnuttar, men "ordentleg" programvareutvikling er ikkje lengre mogleg med ein handfull personar. Til det trengst det store ressursar og organisasjon.

I denne situasjonen har ikkje verdas hobbyprogrammerarar det same å stille med som dei store programvareprodusentane. Og det er heller ikkje folk som sit på fritida og programmerar som driv utviklinga i dei store opne utviklingsprosjekta. Det er det kapitalistiske verksemder som gjer. Om dei ønskjer å dominere eit prosjekt får dei det til. For meg er det store spørsmålet ikkje om, men kvifor og korleis, dei gjer det.

Vi har allereie sett at det er mogleg å tene pengar på fri programvare, og vegen er kanskje ikkje så lang til open programvare. Eg skal nedanfor vise nokre måtar open programvare kan inngå i ein forretningsmodell.

1. Sal av tilleggstenester er det mest openberre, og noko mange mindre firma lever av. Sjølv om programvaren er open og fritt tilgjengeleg tyder ikkje det at alle kan eller er interessert i å gjere alt sjølv. Firmaet Linpro * til dømes sel deg tilpassa løysingar basert på open programvare. Mao. betalar du ikkje for å nytte Linux, som er open programvare, men for at Linpro skal setje det opp, tilpasse det og drifte det for deg. Eit anna døme er Ubuntu *. Dei tilbyr fritt sin eigen Linuxvariant, og sel profesjonelle støttetenester (support). Dette kan kanskje sjåast som ein måte nokre idealistar kan tene litt pengar, men det er heller ikkje den dominerande delen av kommersiell open programvare.

2. Uavhengigheit frå andre verksemder er nok ein viktig faktor når til dømes verksemder som IBM * eller Google * kastar seg over Linux andre store open programvare-prosjekt. Det er viktig å hugse at det er konkurranse mellom kapitalistiske verksemder, og det er mange som kan sjå seg tente med å vere uavhengige av Microsoft.

3. Gratis arbeidskraft. Det er openbert at å få nokon til å jobbe for deg utan at dei står på lønningslista er lukrativt. Nokre verksemder gjer dette til ein medviten strategi, dei opnar kjeldekoden sin og bygg opp "communities" rundt produkta sine, og på den måten får dei folk til å jobbe gratis for seg. Til dømes er dette er ein uttalt motivasjon når Sun Microsystems no er i gang med å opne koden til programeringsspråket Java *. Eit liknande eksempel er utviklingsmiljøet Eclipse * som opphavleg vart laga av IBM og som no vert vidareutvikla i ein "community". Sjølv om koden til Java og Eclipse er open og tilgjengeleg, også for konkurrentar, er det klart at dei har den høgste kompetansen på koden, i desse tilfella Sun og IBM, framleis er med å styre showet og kan tene på det.

4. Tilgang til forsking. Med det som krevst av systemutvikling i dag for å få fram produkt som kan konkurrere vert det vanskelegare og vanskelegare for forskarar å få fram produkt frå ideane sine. Ei løysing for mange er å lage prototypar, la koden vere open, og håpe at nokon plukkar han opp. Det er ikkje noko du vert rik av, men kanskje du vinn litt heider og ære, noko som kan vere viktig nok for ein forskar. Ved å samarbeide med forskarar i open programvare-prosjekt kan kommersielle verksemder få lett tilgang til forsking og utvikling (utan å måtte betale noko serleg for det). Eit godt eksempel på dette er Eclipse. Eclipse er eit rammeverk og utviklingsmiljø for å lage dataprogram. Sidan det er fritt og opent er det lett for forskarar å nytte det til å implementere ideane sine. (Det er "plugable", som tyder at ein kan lage utvidingar og samtidig få ganske mykje gratis ved å bruke funksjonalitet som finst der frå før). Samtidig er dei med å byggje opp IBM sitt produkt. Båe partar gjev litt og båe partar får litt.

5. Marknadsdominans er sjølvsagt den viktigaste grunnen for kapitalistiske verksemder for å velje open programvare som forretningsmodell. Ved å gjere produkt fritt tilgjengeleg og opne vert det lettare å få stor utbreiing av dei. Og jo fleire så nyttar eit produkt, dess lettare vert det for andre å ta det i bruk (evt. vanskeligare å la vere). Har du ein viss dominans eller del i ein marknad er det lettare å selje produkta dine. Java har allereie ein stor del av marknaden for programmeringsspråk, og den kjem nok ikkje til å vere mindre når koden har vorte open. Og Sun har framleis tenkt til å tene pengar på det, mellom anna ved å selje spesialutgåver, kurs, støttetenester og bruk av java-logoen *. Dette er sjølvsagt lettare når du er dominerande i marknaden. IBM gjorde Eclipse opent og det har fått ein viss posisjon innan systemutvikling og modellering. Men IBM sel framleis spesielle utvidingar til Eclipse. Blant desse er modellerings- og utviklingsverktya Rational Software Modeler og Rational Software Architect. Det at desse verktya verkar saman med andre utvidingar av Eclipse og at Eclipse er i ferd med å verte stort innanfor modellering og systemutvikling, gjer det ikkje vanskelegare for IBM å selje dei. Og i tilfelle du lurte på det, IBM sel deg gjerne Linux med tilhørande støttetenester.

Sjølv om det eg har gjevi ikkje er ein veldig djup og grundig analyse, og kanskje eit litt snevert utval av eksempel, trur eg eg har vist ganske tydeleg at open programvare ikkje er kommunisme, men ein forretningsmodell (kapitalistisk strategi). Eg trur ein grundigare analyse vil vise det same. Som et siste eksempel skal eg sitere "Fremtiden er fantastisk" *:

"Noen klarer å lure systemet. Nettleseren Mozilla Firefox er fri [dvs. open] programvare, tilgjengelig for nedlasting gratis, men de som lager nettleseren er lønnet. I 2005 dro de inn 53 millioner dollar - noe av det fra donasjoner, men primært gjennom en avtale de har med søkemotoren Google. For hvert søk som gjøres med Firefox' innebygde søkefelt, mottar nettleserprodusenten et par øre. Det er disse pengene som finansierer produksjonen av den frie nettleseren deres."

Den einaste feilen i dette sitatet er at ingen har lurt systemet. Dei har nytta det. Dei einaste som vert lurt av dette er dei som trur at Google og Firefox er ein gjeng kommunistar. Det er kanskje verdt å tenkje litt på at nesten alle suksesshistoriene som vert presentert om open programvare er kommersielle (altså kapitalistiske) suksesshistorier.

Avsluttande kommentar: Kven bryr seg om koden er open?

Sjølv etter åtte år med it-utdanning kvir eg meg for å gå inn i kode laga av andre for å lese han og endå meir for å gjere endringar. Grunnen til det er at det er vanskeleg, sjølv om koden er godt laga. Det er illusorisk å tru at "folk flest" nokon gong skal kunne ha glede av open programvare på denne måten. Det å endre kode som andre har laga krev høg kompetanse, fleire år med erfaring eller utdanning og ei spesiell interesse, og er noko "vanlege" folk aldri vil ta del i. For vanlege brukarar av datamaskiner, det vil seie "folk flest", spelar det absolutt inga rolle om koden er tilgjengeleg eller ikkje. Det som spelar ei rolle for dei er kva dei må betale for dataprogrammet og kor bra det funkar. For ein vanleg brukar er det ikkje noko skilje mellom fri og open programvare. Kvifor skal du nytte GSView, som er ope, til å lese PDF-dokument om du tykkjer Adobe Reader er betre? Nokon drikk kanskje Solo i staden for Coca Cola for å ikkje støtte den råaste storkapitalen, og nokon har kanskje Linux og GSView på datamaskina si i staden for Windows og Adobe Reader av same grunn, men nokon (sosialistisk) revolusjon av det vert det ikkje.

Dei som bryr seg om koden er open eller ikkje er dei som lagar dataprogram. Og anten du likar det eller ikkje – dei som driv utviklinga av programvare gjer det for å tene pengar på det.

Neste: There is no such thing as a free lunch